Opinie: De strijd tegen corona bracht schade aan fundamentele rechten en vrijheden

De coronacrisis heeft duidelijk gemaakt dat de individuele vrijheid van burgers relatief blijkt te zijn. De coronawet geeft de overheid bevoegdheden die verder gaan dan in de grondwet is vastgelegd. Tweede Kamer en pers staan grotendeels machteloos

Wybe Fraanje 11-1-2021

Het kabinet gaat reizigers die uit het buitenland komen toch verplichten om een negatieve coronatest te overleggen, zo werd vorige week bekend. De rechter had deze bepaling eind vorig jaar in een kort geding verboden, omdat ze raakt aan individuele grondrechten. Maar het kabinet kondigde aan de maatregel op te nemen in de Tijdelijke wet maatregelen Covid-19 (de ‘coronawet’), zodat die toch op te leggen is.

Zo wordt stukje bij beetje duidelijk wat de coronawet allemaal mogelijk maakt. Een paar weken geleden ontstond ophef omdat minister Hugo de Jonge zei dat de scholen gesloten werden om de ouders thuis te houden. Dit is een voorbeeld van détournement de pouvoir, het in de breedte van de beschaafde wereld wettelijk verankerde verbod op het treffen van een maatregel om iets anders te bereiken dan waarvoor die maatregel bedoeld is. Bestuurskundige Albertjan Tollenaar zei in deze krant dat alarm hierover slaan niet nodig is, omdat in de coronawet is vastgelegd dat de overheid dit mag doen.

Drastische maatregelen

Totdat de coronawet op 1 december van kracht werd, heeft de overheid in de strijd tegen het virus van tijd tot tijd drastische maatregelen genomen. Die lagen buiten de wettelijke begrenzing van haar bevoegdheden, zonder dat er een democratisch mandaat voor was. Zowel het kabinet als de Veiligheidsregio’s, die geen direct democratisch controle-orgaan hebben, hebben zich daarvan bediend.

Lees ook: De Coronawet haalt de angel uit verregaande maatregelen

Zo zijn er plaatselijk avondklokken ingesteld, gelden nog altijd landelijke samenscholingsverboden, werd registratieplicht bij horeca- of kerkbezoek ingesteld, kwam de mondkapjesplicht en werd thuisbezoek beperkt (waar al lang niet meer bij wordt gezegd dat het een ‘dringend advies’ is). Dit zijn inbreuken op de individuele vrijheid en privacy van burgers. Alles in het kader van het in bedwang houden van het virus, het voorkomen van een tweede besmettingsgolf en het in de hand houden van de ziekenhuiszorg. Doelstellingen die allemaal niet gehaald zijn overigens, ondanks de maatregelen.

Brug te ver

Tegelijkertijd heeft het kabinet religieuze bijeenkomsten en openbare betogingen nooit verboden, omdat dat grondwettelijk nu eenmaal niet kan. Hoewel deze samenkomsten, ook al worden de regels nageleefd, in het licht van het complete beleid voor velen onverstandig of zelf onbegrijpelijk zijn, is een verbod een brug te ver.

Het kabinet ziet godsdienstvrijheid en demonstratierecht terecht als onvervreemdbare pijlers onder de liberale rechtstaat. Een andere pijler is dat elk leven in de samenleving gelijkwaardig is. Daarom werkt het kabinet aan een verbod op leeftijdselectie door ziekenhuizen met betrekking tot de schaarse ic-capaciteit.

 

Als de coronatijd ons iets heeft geleerd, is het dat de individuele zelfbeschikking van burgers relatief blijkt te zijn als de crisis groot genoeg is

Uiteraard moest enerzijds snel gehandeld worden in de strijd tegen het virus, en daar gaat het ook niet om. Maar anderzijds moet geconstateerd worden dat principiële grenzen overschreden zijn. Als de coronatijd ons iets heeft geleerd, is het dat de individuele zelfbeschikking van burgers relatief blijkt te zijn als de crisis groot genoeg is. De regering kan een nieuwe wet maken om de grondwet te overrulen.

Democratisch mandaat

,,Wat de grondwet met links geeft, kan de wetgever met rechts terughalen”, zei rechtsgeleerde Jan Brouwer daarover in deze krant aan de vooravond van de invoering van de coronawet. Als er maar een wet is die door de Tweede Kamer is goedgekeurd, dan is er voldoende democratisch mandaat voor de maatregelen en is de kous juridisch gezien af.

Daar valt wat tegenin te brengen. De grondwet is bedoeld om de burger te beschermen tegen de willekeur van de overheid en de macht van de meerderheid. De overheid is er voor de burger en niet andersom. Allerlei wetten zorgen ervoor dat dat gewaarborgd blijft. Nood breekt wetten, maar dat moet wel via de geëigende democratische weg gebeuren.

 

Sinds maart werden in de grondwet verankerde vrijheden soms van de ene op de andere dag beknot, terwijl het democratische mandaat daartoe ontbrak

NRC Handelsbladschreef onlangs over de ‘pandemieparadox’: de ‘institutionele overmoed van de regering’, waarbij de grenzen van de overheidsbemoeienis met de burger ver werden opgerekt, versus de politieke onmacht van de Tweede Kamer, die geregeld machteloos aan de zijlijn stond.

De overheid had in 75 jaar niet zo veel macht over de burgers als het afgelopen jaar, en de machteloosheid van de democratische controle daarop was ook nog nooit zo groot sinds 1945, aldus de krant. Sinds medio maart werden in de grondwet verankerde vrijheden soms van de ene op de andere dag beknot, terwijl het democratische mandaat daartoe ontbrak.

Fel gedebatteerd

De Tweede Kamer, de controleur van de overheid, heeft daar terecht over geprotesteerd. Over de coronawet is fel gedebatteerd, en de volksvertegenwoordiging heeft er hard op gehamerd dat de wet een strikt tijdelijk karakter moet houden. De coronawet blijft in eerste instantie een halfjaar van kracht.

Maar op de echt grote strategische besluiten over de aanpak van de coronacrisis heeft de Kamer geen invloed kunnen hebben. Eerdere debatten gingen over casussen en incidenten: de mondkapjesplicht, het tekort aan testcapaciteit, het falen van het bron- en contactonderzoek, de roep om hardere of juist soepeler maatregelen, en recent nog het tijdstip waarop de vaccinaties begonnen.

 

De corona-realiteit is dat het kabinet besluiten neemt op basis van adviezen van deskundigen zonder democratisch mandaat, en die besluiten mededeelt

Voor de belangrijke strategische (grondswets)kwesties wendde het kabinet zich voor advies tot deskundigen van buitenaf (het OMT), terwijl de Kamer toekeek. De corona-realiteit is dat het kabinet besluiten neemt op basis van adviezen van deskundigen zonder democratisch mandaat, en die besluiten vervolgens mededeelt. Daarmee moeten we het doen.

Spagaat

Daar heeft de journalistiek, die andere controleur van de overheid, moeite mee. Want de persconferenties en de cijfers op het coronadashboard zijn eenrichtingsverkeer. Aanvullende vragen van journalisten zijn louter verduidelijkend, er is geen kritische achtergrondbevraging.

De journalistiek raakte de afgelopen tien maanden in een steeds pijnlijker spagaat. Aan de ene kant de plicht om overheden en instanties tot transparantie en openheid te bewegen – zo nodig te dwingen – en het informeren van de burgers, en aan de andere kant het vermijden van de valkuil van des-informeren.

 

Een nieuwsmedium dat de overheidscommunicatie niet meer brengt maakt zich niet schuldig aan desinformatie, dat informeert helemaal niet meer

Want een kritische benadering van overheidsbeleid en politiek, core business van de vrije pers, krijgt maar al te vaak het verwijt te dicht langs de ongefundeerde roeptoeterij van de complotgekkies te scheren. Als de journalist de lezer te veel verschillende invalshoeken voorschotelt in zo’n almaar complexer wordende crisis, is hij niet meer aan het informeren, maar breekt hij de informatieve waarde van de inhoud van de krant eigenhandig af. Zo moet een redactie noodgedwongen vooraf selecteren.

Daarbij staat voorop dat de verslaggeving uit het Catshuis, het Torentje, het RIVM en de GGD’s doorgaat. Een nieuwsmedium dat de overheidscommunicatie niet meer brengt maakt zich niet schuldig aan desinformatie, dat informeert helemaal niet meer. Daardoor krijgt de traditionele pers, tegenwoordig wat smalend main-stream media of msm genoemd, van buitenaf het verwijt aan de leiband van de overheid te lopen.

Cijfers

De pers heeft ook te kampen met het feit dat de onafhankelijke nieuwsgaring rond de coronacrisis in de verdrukking is geraakt. Journalisten zijn eraan gewend dat ze cijfers en beleid zelf kunnen controleren en bevragen. Standaardvraag bij een persbericht over jaarcijfers, financiën, CBS-gegevens of wat dan ook: hebben we het rapport ook?

In het geval van corona zijn cijfers niet door journalistieke waarneming te controleren. Op het coronadashboard vertelt het RIVM ons hoe het zit, en de GGD’s communiceren cijfers, maar de herkomst en de totstandkoming van de cijfers is niet in te zien. Niet dat die cijfers per definitie onbetrouwbaar zouden zijn; het gaat om het principe van de vrije controle en nieuwsgaring.

 

De msm-critici krijgen misschien toch een beetje gelijk: de pers lijkt een doorgeefluik geworden te zijn in plaats van een onafhankelijke informatiebron

We worden voortdurend bestookt met de dagkoersen van de besmettingen, opnames en overlijdensgevallen, die zo belangrijk zijn voor het beleid, dat het ongekend is dat de herkomst van die cijfers zelf niet controleerbaar is en ze niet zelfstandig te duiden zijn.

Zo krijgen de msm-critici misschien toch een beetje gelijk: de pers lijkt een doorgeefluik geworden te zijn in plaats van een onafhankelijke informatiebron.

Vaccinatie

Nu de vaccinatiecampagne is begonnen blijft de discussie over beperkingen van burgerlijke vrijheden en individuele soevereiniteit doorgaan. Want in hoeverre kan de overheid de inenting verplichten – al dan niet niet verkapt? En hoe verhoudt de eventuele invoering van een vaccinatiebewijs met bijbehorende privileges zich tot de privacy? Daarbij is een andere pijler onder de liberale rechtstaat in het geding: de mens is een soeverein individu dat in vrijheid – binnen de beperkingen van de wet en de beschaving – mag kiezen hoe hij zijn leven vormgeeft en wat er met zijn lichaam gebeurt.

 

Als het stof van de coronacrisis is neergedaald, zal de Kamer moeten reflecteren. En de overheid zal zich transparanter moeten opstellen tegenover de pers

Nederland is altijd een gidsland geweest op het gebied van vrijheid van individuele zelfbeschikking, levensovertuiging en autonomie in de persoonlijke levenssfeer. Maar we hebben er niet bij stil gestaan dat de wetten die dat verankeren in een crisis in de ijskast gezet blijken te kunnen worden. Als het meeste stof van de coronacrisis is neergedaald, zal de Tweede Kamer daarop moeten reflecteren. En de overheid zal zich transparanter en opener moeten opstellen tegenover de pers, en zich kritisch laten bevragen. Want de overheid in een democratische rechtstaat kan niet zonder deze twee controlerende bewakers.

Wybe Fraanje is journalist van het Friesch Dagblad

Friesch Dagblad