D66 sleept de beste posities eruit. De VVD werpt een nieuwe garde in de strijd. In het CDA smeult ongenoegen. Waakhonden, budgetten en ministers. Eric Vrijsen over de samenstelling en de start van Rutte IV.
Eric Vrijsen 6-1-2022
D66-leider Sigrid Kaag heeft haar huid duur verkocht. Na een maandenlange impasse in de kabinetsformatie, bood ze op 30 september ineens een opening. Ze was toch bereid tot een coalitie zonder PvdA en GroenLinks, maar met de ChristenUnie. Het leek een nederlaag, maar als komende week de nieuwe ministersploeg wordt beëdigd, blijkt dat D66 er gunstig uitspringt.
Best geïnformeerde minister
Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.
Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier
Ga maar na. Kaag wordt zelf minister van Financiën en daarmee de best geïnformeerde politicus van Den Haag. Weliswaar is VVD-premier Mark Rutte in de beeldvorming de baas en formeel ‘eerste onder zijns gelijken’, maar de minister van Financiën heeft op elk departement een inspecteur van Rijksfinanciën die alles in de gaten houdt. Bekokstooft een van de vakministers een plannetje, dan moet eerst met Kaag worden overlegd over de budgettaire toelaatbaarheid. Op die manier heeft ze alles in de smiezen.
Kaag bedient straks de geldkraan. Het kabinet reserveert enorme bedragen voor klimaat- en milieubeleid. Alleen al voor CO2– en stikstofmaatregelen is er een pot van 60 miljard euro. Verder zit ze aan de knoppen van het Nationaal Groeifonds van krap 4 miljard per jaar.
Sigrids wil is wet. Ze zal partijgenoot Rob Jetten laten stralen als minister van Klimaat, terwijl ze niet-partijgenoten kort kan houden. Het budget van Economische Zaken zal de komende jaren verviervoudigen en het extra geld gaat vooral naar de energietransitie
D66 levert met Ernst Kuipers een medische professional voor Volksgezondheid en met Robbert Dijkgraaf een Princeton-hoogleraar, tevens academische televisiester, voor Onderwijs. Kuipers mag de zorguitgaven laten stijgen van 88,4 miljard euro in 2022 naar 94,5 miljard in 2026. Dijkgraaf mag het jaarlijkse onderwijsbudget in diezelfde periode laten oplopen van 45,5 miljard naar 49,5 miljard euro. Budgettair gezien haalt D66 hier de hoofdprijs binnen.
D66’er Kajsa Ollongren komt op Defensie en dat departement krijgt er 3 miljard bij. Belangrijker nog voor D66: met het Regeerakkoord in de hand kan Ollongren vaart zetten achter de Europeanisering van Defensie. Weliswaar geldt de NAVO nog altijd als ‘hoeksteen’ van de nationale veiligheid, maar voor het overige is het ‘Europese strategische soevereiniteit’, versterking van het EU-hoofdkwartier en EU-geleide militaire missies wat de klok slaat. Precies zoals D66 het wil en zoals dat indruist tegen de oude Atlantische reflexen van VVD en CDA.
Een rasechte ondernemer, twee topvrouwen
De plechtige plannen voor een nieuwe bestuurscultuur, komt daarvan nog iets terecht? Jazeker, een recordaantal vrouwen ten opzichte van mannen. Ook zijn er een paar nieuwe gezichten in Den Haag, al zijn die allemaal afkomstig uit de lokale en provinciale politiek, met uitzondering van zorgbestuurder Conny Helder (VVD) die minister voor Langdurige Zorg wordt, en D66’er Günay Uslu, die aantreedt als staatssecretaris Cultuur en Media. Er is één oud-ondernemer, landbouwminister Henk Staghouwer (ChristenUnie). Twee betrekkelijke nieuwelingen, Karien van Gennip (CDA, Sociale Zaken) en Micky Adriaansens (VVD, Economische Zaken), komen uit de commerciële dienstverlening. Verder is het kabinet de gebruikelijke cocktail van partijpolitieke belangen.
Lees ook deze column van Gerry van der List: Het komende Regeerakkoord kan beter zo dik mogelijk zijn
Het Regeerakkoord is enorm gedetailleerd en geeft elke bewindsman of -vrouw precieze instructies. Het plan om ministers naar eigen inzicht beleid te laten voeren en ze door een onafhankelijke Tweede Kamer te laten controleren, kan naar de prullenbak. Ministers moeten uitvoeren wat de vier coalitiefracties – samen een nipte meerderheid – per Regeerakkoord bevelen.
Een oppas voor elke minister
Ook heel ouderwets: iedere minister krijgt op zijn departement een oppas van een andere partij. D66-leider Sigrid Kaag krijgt op Financiën de voormalige financieel woordvoerder van de VVD, Aukje de Vries, naast zich. Zij wordt staatssecretaris Toeslagen. Ook zit daar straks oud-partijvoorzitter van het CDA Marnix van Rij als staatssecretaris Fiscaliteit. Beiden moeten Kaag in de gaten houden.
Op Justitie wordt de nieuwe minister Dilan Yeşilgöz (VVD) bespied door D66’er Franc Weerwind (Rechtsbescherming). In de belendende kantoortoren worden CDA’ers Hanke Bruins Slot (Binnenlandse Zaken) en Hugo de Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) op de vingers gekeken door D66’er Alexandra van Huffelen (Koninkrijksrelaties).
Op Defensie is het staatssecretaris Christophe van der Maat die voor de VVD oog houdt op D66-minister Ollongren. Landbouwminister Staghouwer van de ChristenUnie en – op datzelfde departement – natuur- en stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) letten ook scherp op elkaar.
Zulke combi’s berusten op een oud principe in de polderdemocratie. Vroeger noemden ministers hun staatssecretaris ‘mijn politieke schoonmoeder’. Nu er een historisch evenwicht is tussen mannen en vrouwen, klinkt dat te oubollig. ‘Waakhond’ is een betere term.
Geen Bolkesteintje doen
Waar zit de weeffout in deze coalitie? Rutte zal opgelucht ademhalen dat de leiders van D66 en CDA allebei zitting nemen in het kabinet. De verleiding voor Kaag en Wopke Hoekstra was groot om ‘een Bolkesteintje te doen’ en vanuit de Kamer oppositie te gaan voeren voor het kabinet. Dat zou voor Rutte een nachtmerrie zijn: voortdurend tegenstand van binnenuit. Gelukkig voor Rutte worden ze beiden vicepremier.
Rutte en Kaag vormen de as van het kabinet. Ze moeten elkaar steunen tegenover de vakministers met hun deelbelangen. Zeker met zoveel ministers en zoveel bewindslieden met één beleidsproject (zoals Stikstof of Armoedebestrijding) is de minister-actievoerder in opmars.
Schaken op twee borden
Hoekstra heeft zichzelf op Buitenlandse Zaken neergezet. Hij is straks veel buitengaats en zal moeite hebben het CDA-belang te verdedigen in de voortdurende partijpolitieke conflicten in Den Haag. Nog altijd geldt D66-leider Hans van Mierlo en zijn periode op Buitenlandse Zaken (1994-1998) als schrikbeeld. Hoekstra zelf tilt daar niet zwaar aan, want hij wil online en per beeldtelefoon vergaderen. ‘Dat was in de tijd van Van Mierlo wel anders,’ zegt hij.
Lees de blog van Philip van Tijn: Rutte IV: wankele evenwichten en (on)voorspelbare risico’s
Maar juist afgelopen zomer ging Sigrid Kaag als minister van Buitenlandse Zaken onderuit in de Afghanistan-kwestie. Zij kon haar rol bij D66 en haar rol op ‘BuZa’ niet combineren. Dat lag niet aan het gebrek aan onlineverbindingen, want FaceTimen was heus wel mogelijk. Nee, het zat hem in het verschil in perspectief. De internationale diplomatie is van een totaal andere orde dan de Haagse heksenketel. De minister moet op twee borden tegelijk schaken.
Begin van een exitstrategie
De afgelopen maanden waren nogal wat CDA’ers bezorgd over Hoekstra. Misschien zou hij er de brui aan geven. Keurig een ploegje CDA’ers naar het bordes begeleiden en dan resoluut ‘tabee’ zeggen. Maar Hoekstra wil dus door, al zijn er nu ook CDA’ers die in Hoekstra’s keuze voor Buitenlandse Zaken het begin van een exitstrategie zien.
In het CDA gonst het van de geruchten. Waarom werd Esther de Lange geen minister? Een paar maanden geleden deed ze een mislukte gooi naar het voorzitterschap van het Europees Parlement, maar de Duitse zusterpartij CDU steunde haar niet. In het CDA wordt een verband gelegd met twijfels over haar woonplaats. Feitelijk woont ze in Brussel, maar formeel in Driebruggen (Zuid-Holland). Duitse Europarlementariërs vroegen zich af hoe het zat met de onkostenvergoedingen. De argwaan sloeg over naar het CDA. Er was een soort toetsing waaruit bleek dat er ‘geen sprake was van integriteitsissues’. Daarover wordt nu weer gemopperd, want een onafhankelijk onderzoek werd niet ingesteld.
Geen vinger aan de pols
Een nieuwe ploeg bewindslieden moet in elke partij een soort euforie op gang brengen. Nieuw elan! Liefst met een partijcongres dat eindigt met een bloemenhulde voor al die nieuwe ministers en staatssecretarissen.
Een nieuwe ploeg bewindslieden moet in elke partij een soort euforie op gang brengen. Nieuw elan!
Maar door corona kan dat niet. De partijen beperken zich tot regionale en digitale bijpraatsessies. Dat is natuurlijk efficiënter en veiliger, maar de partijtop heeft daardoor ook minder de vinger aan de pols.
Of de onvrede in het CDA gaat liggen, valt te betwijfelen. De CDA-kabinetsdeelname is een Randstedelijke aangelegenheid. Vier ministers en twee staatssecretarissen komen uit Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en de betere suburbs als Wassenaar en Bussum. Alleen staatssecretaris Vivianne Heijnen (Infrastructuur en Waterstaat) komt uit Maastricht, waar ze locoburgemeester was.
‘Stop met die gekkigheid’
In de oppositie fulmineerde toenmalig CDA-leider Sybrand Buma tegen het ‘Randstadkabinet’ Rutte II dat zich niks aantrok van de Groninger gasbevingen en van pomphouders in de grensstreken. ‘Stop met die gekkigheid!’ beval hij.
Lees meer over de revanche van de regio: 2022: jaar waarin ‘gewone Nederlander’ het niet meer pikt
In de peilingen knokt het CDA tegenwoordig tegen de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas, die het plattelandsgevoel beter vertolkt. Negeerde Hoekstra dit sentiment bij het samenstellen van zijn team, terwijl het CDA altijd kon terugvallen op Brabant, Overijssel, Gelderland, Limburg en Zeeland? Nou nee, laat de partijtop weten. De bewindslieden mogen Randstedelijk zijn, de fractie weerspiegelt de buitengewesten. Op een enkeling na komen de CDA-Kamerleden van buiten de Randstad.
Kan wel zijn, maar in het CDA leven nog de reflexen van een volkspartij. Elke regio wil zich herkennen in een bewindsliedenploeg. Hoekstra kan dat niet wegpoetsen met: ‘Dan hadden we meer zetels moeten halen.’
Karien van Gennip (Sociale Zaken) is de enige CDA-minister uit een katholiek nest. Limburger Raymond Knops verloor zijn plaatsje op het pluche. De partij zal hem steunen als hij solliciteert naar een burgemeesterspost. Als ex-CDA’er en katholiek Pieter Omtzigt zich omringt met de juiste mensen, trekt hij het CDA uiteen en heeft het kabinet een probleem.
Kaag kan PvdA en GroenLinks verder marginaliseren
Essentieel voor Rutte IV is of VVD en D66 balans houden. De linkse oppositie – PvdA, GroenLinks, SP – hamert op D66. Bij de verkiezingen bleken kiezers daarvoor niet gevoelig. Ze beloonden D66 voor regeringsdeelname. Door de versterkte positie van D66 in Rutte IV kan Kaag hierop doorgaan. De PvdA zette zichzelf al eerder buitenspel bij de immigratiepolitiek en preekte liever aan de zijlijn. Dat kwam de PvdA duur te staan.
Lees ook deze column van Arendo Joustra: Binnenhof heeft stikstofcrisis volledig aan zichzelf te wijten
Nu dreigt met het klimaatbeleid hetzelfde te gebeuren. VVD en D66 stippelen een pragmatische aanpak uit. De linkse leiders schreeuwen moord en brand, want ze vinden – opgejut door het Planbureau voor de Leefomgeving – het beleid zwaar onvoldoende. Kerncentrales zijn sowieso een schande.
Maar als D66 bij de verkiezingen in 2025 Kaag kan presenteren als geloofwaardige kandidaat-premier, worden de linkse fracties verder gemarginaliseerd. Ook groene kiezers kijken immers naar resultaten. D66 verhoogt trouwens ook het minimumloon met 7,5 procent.
Eerste Kamer als breekijzer
Links heeft één breekijzer: de Eerste Kamer. Vlak voor Kerst lanceerde Martin van Rooijen (50PLUS) een motie om AOW’ers 200 euro te geven. VVD, D66, CDA en ChristenUnie stemden tegen, maar alle anderen stemden voor en de motie haalde het. Zo zal het telkens gaan, de komende jaren. Rutte kan beweren dat er ‘dekking’ ontbreekt, maar dat gelooft niemand. En hijzelf? Rutte verslijt steeds opnieuw een cohort VVD-vertrouwelingen en trekt dan toch weer een nieuwe la VVD’ers open. Afhankelijk van de lijsttrekker en dus onderhorig aan de premier, maken ze razendsnel carrière.
In de uitgelekte kabinetsnotulen van twee jaar terug werd VVD’er Dennis Wiersma in één adem genoemd met Pieter Omtzigt als Kamerleden die moesten worden ‘gesensibiliseerd’. Nu is hij minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs. Christophe van der Maat was weliswaar succesvol als VVD-lijsttrekker in Brabant, maar zijn optreden tegenover boze VVD-boeren was tenenkrommend. Hij klimt op tot staatssecretaris Defensie.
Bij vorige bordesscènes had je nog een beeld van wie Rutte ooit zou kunnen opvolgen: in 2012 Edith Schippers, in 2017 Halbe Zijlstra. Maar nu ontbreekt de kroonprins op de foto en lijkt Rutte op de eenzame fietser, kromgebogen over het stuur en zonder remmen.
0 reacties :
Een reactie posten