Het uur van de waarheid slaat voor Lodewijk Asscher in de toeslagenaffaire

Lodewijk Asscher was als minister eindverantwoordelijk voor de kinderopvangtoeslag toen de terugvorderingen uit de bocht vlogen. Hij wist dat tienduizenden ouders daardoor in enorme financiële problemen kwamen. Toch bleef de PvdA-leider tot nu toe buiten schot in de zogeheten toeslagenaffaire. Maandag moet hij in de Kamer onder ede uitleggen wat zijn rol was. Waarom heeft hij niet ingegrepen?

Jan-Hein Strop 21-11-2020

Op dag drie van de parlementaire ondervraging over de toeslagenaffaire, woensdag 18 november, schoot Peter Veld een projectiel af. Doelwit: het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), dat onder leiding stond van Lodewijk Asscher (PvdA) toen de impact van de massale terugvorderingen voor het eerst pijnlijk zichtbaar werden.

Veld, de voormalig directeur-generaal van de Belastingdienst (2009-2015), verklaarde dat hij indertijd grote moeite had met het terugvorderen van de volledige kinderopvangtoeslag – van vaak vele duizenden euro – bij een klein verzuim van de ouders. Veld stelde dat hij bij SZW meermaals heeft aangedrongen op ander beleid, omdat de fiscus de aanpak te hardvochtig vond.

Maar die verandering bleef uit – volgens Veld vanwege de ’halsstarrigheid’ van SZW. De ambtelijke top van dat ministerie, verantwoordelijk voor het beleid rond de kinderopvangtoeslag, wilde volgens hem geen mildere aanpak.

WIE IS WIE IN (DIT DEEL VAN) DE TOESLAGENAFFAIRE?

Topambtenaren:

• Marcelis Boereboom: directeur-generaal Werk van SZW (2013-2017) en verantwoordelijk voor zowel de terugvorderingen als het wetsvoorstel dat daaraan een einde moest maken. Hij was de opvolger van Maarten Camps.
• Martin Flier: was directeur kinderopvang bij SZW (2010-2015). Hij is niet verhoord, wegens ‘persoonlijke omstandigheden’.
• Loes Mulder: secretaris-generaal van SZW, aangetreden in 2016.
• Maaike van Tuyll: directeur kinderopvang bij SZW en verantwoordelijk voor de Wet Kinderopvang die als basis diende voor de terugvorderingen (2016-heden). Zij was de opvolger van Martin Flier.
• Peter Veld: directeur-generaal van de Belastingdienst (2009-2015). Hij sprak met zowel Marcelis Boereboom als met diens voorganger (Maarten Camps) bij SZW over de terugvorderingen.

Politici:

• Lodewijk Asscher: minister van SZW van november 2012 tot oktober 2017; thans fractievoorzitter van de PvdA.
• Piet Hein Donner: oud-minister van Justitie (2002-2006); oud-minister van SZW (2007-2010); was van begin 2012 tot eind 2018 vice-voorzitter van de Raad van State. Donner was voorzitter van de Adviescommissie Uitvoering Toeslagen die in maart dit jaar adviseerde over schadevergoeding aan ouders.
• Eric Wiebes: staatssecretaris van Financiën van februari 2014 tot oktober 2017, en verantwoordelijk voor de Belastingdienst.

Vanzelfsprekend heeft Veld er belang bij om naar anderen te wijzen. Maar hij deed zijn beschuldiging niet lichtvaardig: er is een paper trail. Daaruit blijkt dat de top van SZW zich terdege bewust was van de ernstige problemen die de terugvorderingen veroorzaakten – en ook dat de toenmalige minister van SZW, Lodewijk Asscher, daar kennis van had en toch niet ingreep. De topambtenaren van SZW die deze week zijn verhoord, ondersteunen de lezing van Veld.

Asscher houdt zich schuil

Met zijn kritiek op de kabinetsaanpak van de coronacrisis heeft de PvdA-fractievoorzitter momenteel een prominente rol; Asscher mag vaak aanschuiven bij de talkshows. Maar over dit onderwerp houdt de oud-bewindsman zich muisstil.

De Belastingdienst waarschuwde de top van SZW al in 2014 uitvoerig voor het ‘disproportioneel’ terugvorderen van kinderopvangtoeslag

‘Daar werd ik niet zo vrolijk van,’ antwoordt Asscher, breed glimlachend. Het slechte nieuws? Een artikel op Follow the Money, waarin onthuld werd dat de Belastingdienst al in 2014 de top van SZW uitvoerig heeft gewaarschuwd voor het ‘disproportioneel’ terugvorderen van kinderopvangtoeslag. Bovendien droeg de Belastingdienst indertijd ook een oplossing aan: vorder alleen de te weinig betaalde ‘eigen bijdrage’ terug, niet de gehele toeslag. Dat heet ‘proportioneel’ terugvorderen.

De praktijk destijds: tienduizenden ouders moesten bij een klein verzuim dat niets met fraude te maken heeft, de gehele toeslag van dat jaar terugbetalen: vele duizenden, soms wel tienduizenden euro. Dit beleid heeft nog meer slachtoffers gemaakt dan de ontspoorde fraudejacht van de Belastingdienst. Voor dit alles-of-niets beleid was Asscher als minister verantwoordelijk – niet de de Belastingdienst; die was slechts uitvoerder van het beleid van SZW.

De ‘kersttas’ als uitvlucht

Uit een ambtelijk memo dat toenmalig staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes (VVD) aantoonbaar had gezien, bleek dat Financiën eind 2014 met SZW had afgesproken dat de waarschuwing van de Belastingdienst in de ‘kersttas’ van Asscher zou worden gestopt. Maar in het interview met GeenStijl ontkent Asscher het stuk ooit te hebben gezien. SZW moet maar uitzoeken hoe het zit, zegt hij. Vervolgens merkt hij nog wel op met Wiebes te hebben gebeld, maar ook die kon zich volgens Asscher niet herinneren dat ze destijds over het memo hebben gesproken.

Asscher versmalt de discussie naar de vraag of hij één specifiek stuk heeft gezien, terwijl de terugvorderingen jarenlang op zijn agenda hebben gestaan

Met zijn ontkenning betoont Asscher zich een behendig politicus. Want hij versmalt de discussie direct naar de vraag of hij één specifiek stuk heeft gezien, terwijl de terugvorderingen jarenlang op zijn agenda hebben gestaan. Asscher zegt niet: ik was verantwoordelijk voor het beleid dat voor tienduizenden ouders ongelooflijk slecht heeft uitgepakt. Of: ik heb jarenlang aan een wetsvoorstel gewerkt om een einde te maken aan die grote terugvorderingen, maar dat mislukte.

Kortom, geen woord over de getroffen ouders uit de mond van de sociaal-democraat die zegt op te komen voor de zwakkeren, maar beleid ondersteunde dat juist de kleine inkomens het hardst raakte.

Binnen SZW was dat laatste geen geheim.

Kinderopvangtoeslag volledig op de schop

‘Ik heb met de minister [Asscher, red.] besproken dat ik groot ongemak voelde over de kinderopvangtoeslag, waaronder dit onderwerp [terugvorderingen, red.],’ verklaarde Marcelis Boereboom, voormalig directeur-generaal Werk van SZW (2013-2017) deze week tijdens zijn verhoor. ‘Ik vind het verschrikkelijk wat die ouders is overkomen.’

Ondertussen liepen de terugvorderingen – hoe ‘verschrikkelijk’ ook – gewoon door.

Voor bijna 20.000 ouders is dan al sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost

‘Niet altijd’ is een understatement.

De Belastingdienst heeft dan al met 30.000 ouders een betalingsregeling getroffen voor teruggevorderde kinderopvangtoeslagen, meldt de heroriëntatie. Voor bijna 20.000 ouders is sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost. ‘De betalingscapaciteit van de ouders is onvoldoende om de schuld af te lossen.’ Let wel: dit was de tussenstand van eind 2016. Hun aantal is inmiddels veel hoger: het alles-of-niets beleid hield tot oktober vorig jaar stand.

Boereboom verklaart tijdens zijn verhoor er spijt van te hebben daarnaast niet voor een kortetermijnoplossing te hebben gekozen. ‘Ik had een tweesporenbeleid moeten hanteren: noodwetgeving bijvoorbeeld, om de scherpe randjes eraf te halen.’ Waarom deed hij dat niet?

Zijn uitleg over juridische moeilijkheden bevredigt de commissie niet. Chris van Dam (CDA), de voorzitter van de parlementaire ondervragingscommissie, merkt op: ‘Het huis staat in brand en u bouwt een nieuw huis, zonder eerst het oude te blussen.’

De brand woedt ongestoord verder. 

Asscher weet het

In mei 2013 heeft directeur-generaal Peter Veld van de Belastingdienst overleg met de directeur-generaal Werk van SZW over het terugvorderen van toeslag bij de ouders die klant waren bij gastouderbureau De Appelbloesem. SZW dringt aan op invordering van de volledige toeslag, maar Veld stribbelt tegen. Die ouders hebben namelijk niet zelf gefraudeerd; het gastouderbureau deed dat. ‘De Belastingdienst verwacht veel onvrede bij de mensen die het betreft,’ zo staat in de notulen van dat overleg. SZW ‘houdt de rug recht’ en is van mening dat de invordering moet starten.

Een week later wordt Asscher geïnformeerd over het gesprek tussen beide departementen. ‘DG Werk [de directeur-generaal] heeft conform eerdere standpuntbepaling in deze, instemming gegeven aan het starten met de invordering van de Belastingdienst,’ staat in het ambtelijke bericht. De minister is akkoord.

SZW-topambtenaar Boereboom hield de officiële lijn aan: ‘Kinderopvang is niet gratis’

Topambtenaar Marcelis Boereboom maakte deel uit van de ‘rechte rug’ van SZW. Hij verklaarde deze week zich het kennismakingsgesprek met Peter Veld in 2013 goed te herinneren, onder meer over de ‘disproportionele’ terugvorderingen. Boereboom hield de officiële lijn aan: ‘Kinderopvang is niet gratis.’ Kennelijk is de halsstarrigheid waarnaar Veld bij zijn verhoor verwees, geen verzinsel.

Signalen dat de harde aanpak veel slachtoffers maakt, bereiken ook Asscher. Tijdens een algemeen overleg in de Kamer op 24 september 2014 zegt de bewindsman: ‘Daarmee [door directe financiering van kinderopvanginstelling in te voeren, red.] pakken we bovendien het soms – ik zou haast zeggen vaak – pijnlijke probleem van de terugvorderingen aan, waarbij mensen soms zeer forse bedragen moeten terugbetalen op een moment dat ze daartoe nauwelijks in staat zijn.’ 

Hierover had Boereboom in november 2014 een overleg met de directeur-generaal van de Belastingdienst Peter Veld, als voorbereiding op een geplande expertmeeting van ambtenaren van beide departementen, zoals FTM eerder onthulde. Via een ‘rapportage ministerstaf’ kreeg Asscher een verslag van dat gesprek tussen de twee topambtenaren.

RECONSTRUCTIES TOESLAGENAFFAIRE

Begin maart publiceerde FTM al een reconstructie van de rol van de politieke top in deze zaak,waaruit bleek dat Lodewijk Asscher van de hardvochtige terugvorderingen moet hebben geweten. Eind mei reconstrueerde FTM de blinde vlekken van de commissie-Donner, die een rapport uitbracht over de affaire. Daarin liet Piet Hein Donner onder meer zijn eigen rol als lid van de Raad van State achterwege.

Maar de expertmeeting met ‘oplossingsrichtingen’ die de Belastingdienst aandraagt, leidt tot niets. Wel stelt SZW zelf een nota op over het probleem (en de mogelijke oplossingen) ten behoeve van de minister, maar die komt vreemd genoeg nooit verder dan een ‘concept’. Volgens SZW heeft dat concept de minister nooit bereikt.

Raadsels rond de nota

Eind januari 2015 laat Flier aan Financiën weten dat besloten is om de oplossing die Financiën opperde (proportioneel terugvorderen) niet in voeren. De nieuwe beleidslijn: de voorlichting aan ouders verbeteren op de website van de Belastingdienst.

Is dat gedaan na ruggespraak met Asscher?

Dat lijkt voor de hand te liggen, gezien de escalatie naar het hoogste ambtelijke niveau en de ernst van het probleem. Waarschijnlijk zal hierover geen uitsluitsel komen: wegens ‘persoonlijke omstandigheden’ zal Flier niet door de commissie worden verhoord.

Een ambtelijk non-issue

De duizenden ouders die jaarlijks kopje-onder gaan, worden een ambtelijk non-issue

Wanneer Maaike van Tuyll in maart 2016 aantreedt als de nieuwe directeur Kinderopvang, zijn de terugvorderingen volledig op de achtergrond geraakt. Tijdens haar verhoor verklaarde Van Tuyll deze week dat ze pas in 2018 kennis nam van deze ontwrichtende praktijk. ‘Mijn voorganger [Martin Flier, red.] en mijn medewerkers hebben mij daar niets over verteld.’

Dit strookt met de verklaring van secretaris-generaal Loes Mulder (SZW), bij wie het probleem sinds haar aantreden in 2016 niet hoog op de agenda staat. Zij verklaart pas in 2019 voor het eerst te hebben gehoord over de ‘proportionele’ terugvordering als oplossing.

Kennelijk zijn de duizenden ouders die jaarlijks kopje-onder gaan, vanaf 2016 een ambtelijk non-issue.

Dat er lange tijd weinig aandacht is geweest voor de rol van SZW, is mede te danken aan het rapport van de Adviescommissie Uitvoering Toeslagen, onder leiding van oud-minister van Sociale Zaken Piet Hein Donner. Die commissie adviseert het kabinet op 12 maart dit jaar over schadevergoeding aan ouders, maar houdt de verantwoordelijke politici buiten schot.

Al die grote terugvorderingen vanwege een klein verzuim hebben niets met fraudejacht te maken

Donner erkent in zijn rapport dat de ‘schrijnende gevolgen van handhaving niet noodzakelijkerwijs samenhangen met bestrijding van fraude en georganiseerd misbruik,’ zoals in het kader van de CAF-dossiers. Zij doen zich evenzeer voor bij ‘reguliere handhaving’, waardoor ‘ook al lang voor 2013 [..] veel toeslaggerechtigden geconfronteerd zijn met hoge terugvorderingsbesluiten, waardoor zij in financiële moeilijkheden kwamen.’

Waarom is er dan niet ingegrepen?

Volgens Donner is dat omdat slechts ‘heel weinigen’ binnen SZW ‘werkelijk zicht hadden op de sociale gevolgen van de strikte handhaving’. Maar nadat die informatie wel voorhanden kwam, is er evenmin ander beleid ingezet, ‘omdat de politieke en maatschappelijke roep om fraudebestrijding steeds luider werd door nieuwe gevallen van fraude’. Daardoor kreeg de ‘vrees om te “soft” op het fraudedossier te lijken’ de overhand. ‘Bovendien lag onmiddellijk de vraag op tafel wie dan wel voor dat soepeler beleid zou gaan betalen.’

Donner verzwijgt zijn eigen bemoeienis met de wetgeving 

Asschers wetsontwerp gaat voor advies naar de Raad van State, waarvan Donner dan vice-president is

In maart 2017 heeft Donner beroerd nieuws voor Asscher: de RvS sabelt het wetsvoorstel neer, omdat het probleem van het kaalplukken van ouders niet wordt opgelost. Geen woord hierover belandt in het eindrapport van de commissie-Donner, zoals FTM meldde. Dat leidde eind mei dit jaar tot beroering in een Kamerdebat over het rapport. De Kamer stemt unaniem in met een parlementaire mini-enquête; die is deze week van start gegaan.

De Kamer dringt aan op stukken

Na het rapport van de commissie-Donner gaat de toeslagenaffaire hoofdzakelijk over de Belastingdienst en de moeizaam verlopende compensatie van ouders. Telkens weer duiken nieuwe stukken op die verborgen waren gehouden, alweer tot grote ergernis van de Kamer.

In dat kader besluit de Kamer in maart ook te willen achterhalen wat er eigenlijk bij SZW is gebeurd met alle signalen van de Belastingdienst. Wat wist de ambtelijke en politieke top? Heeft Asscher bijvoorbeeld het stuk in zijn ‘kersttas’ gezien?

Dat klopt: er start een grote speurtocht in de systemen van SZW.

SZW komt met slechts negen stukken 

Die eerste negen stukken – later zullen er meer volgen – slaan een bres in de ontkenning van Asscher. Het ‘ministerstafbericht’ van 8 december 2014 duikt op, waaruit blijkt dat Asscher toen is geïnformeerd over de zorgen van de Belastingdienst. Ook saillant is een ‘ambtelijke spreekschets’ voor Asscher, ter voorbereiding op een algemeen overleg over kinderopvang in de Kamer, op 5 februari 2015.

Die ‘spreekschets’ suggereert dat Asscher en Wiebes de noodkreet van de Belastingdienst wel degelijk hebben besproken. Ter herinnering: in zijn interview met GeenStijl ontkende Asscher dat.

DE ONTHULLENDE SPREEKSCHETS: ‘IK BEN IN OVERLEG MET DE STAATSSECRETARIS VAN FINANCIËN’

In de spreekschets staat: ‘De staatsecretaris van Financiën [Wiebes, red.] heeft bij mij [Asscher, red.] aandacht gevraagd voor het thema van de eigen bijdrage voor ouders in de Wet kinderopvang. Dit in verband met een aantal recente zaken waarin ontvangers van de kinderopvangtoeslag (ouders) grote bedragen aan ten onrechte ontvangen toeslag dienen terug te betalen, omdat ze geen eigen bijdrage hadden betaald.’

De ambtenaar noteert hier dat zijn minister met Wiebes over de terugvorderingen heeft gesproken, én dat dit gesprek een vervolg kreeg. ‘Ik [Asscher, red.] ben wel met de staatssecretaris van Financiën in overleg, of en zo ja op welke wijze de scherpe kantjes van het systeem van de eigen bijdrage afgehaald kunnen worden, als daarmee grote terugvorderingen aan onwetende ouders voorkomen kunnen worden.’

De spreekschets wordt vervangen door een andere; waarom is niet duidelijk. In het dossier voor het Kamerdebat van 5 februari 2015 komt een tekst terecht waarin het toeslagenbeleid juist niet van zijn ‘scherpe kantjes’ wordt ontdaan. Asschers nieuwe spreektekst luidt: ‘Het niet volledig betalen van alle kosten die een ouder maakt voor de opvang van zijn kinderen in een geregistreerde opvanginstelling, leidt ertoe dat de ouder geen recht heeft op de kinderopvangtoeslag en de kinderopvangtoeslag in zijn geheel moet worden terugbetaald.’

Waar is de ‘standpuntbepaling’ van Asscher?

Opvallend is dat de speurtocht zich beperkte tot besluitvormende documenten. Van de onderzochte 2367 documenten en 1859 e-mails viel dus een deel af, omdat ze niet besluitvormend zijn, maar ter voorbereiding van besluitvorming dienden. Ook valt op dat er een groot gat in de tijdlijn zit: over de periode tussen augustus 2015 tot juni 2017 wordt geen enkel stuk aangetroffen. Dat is precies de periode waarin is gewerkt aan het wetsvoorstel waarmee de financiering van de kinderopvang op de schop zou gaan.

Voor Asschers verdediging is dit niet onprettig.

Er zijn geen e-mails of verslagen van informele overleggen, waarin wellicht keuzes zijn gemaakt. En SZW heeft, zoals eerder opgemerkt, niet kunnen vaststellen dat de waarschuwingen van de Belastingdienst uit 2014 of de SZW-conceptnota daarover van 2015, de minister hebben bereikt. Voorts wordt de belangrijkste ambtenaar die hierover helderheid kan scheppen, niet gehoord. Zo blijft het mysterie van de ‘kersttas’ waarschijnlijk in stand.

Dat Asscher vanaf 2013 wist dat complete volksstammen in de schuldhulpverlening verdwijnen, staat echter als een paal boven water. In 2014 koos hij doelbewust niet voor een snelle oplossing, maar voor een complex en onzeker wetgevingstraject, dat jaren zou vergen – wetend dat onderwijl vele duizenden ouders aan de bedelstaf zouden raken.

Gerelateerde artikelen

• CPB op ramkoers met woningcorporaties om verhuurderheffing
• Shell Papers update: achter de schermen bij de overheid
• Europese Commissie lakte ‘politieke dingetjes’ weg in e-mails over Donald Duck-special

FOLLOW THE MONEY