Kritiek op nieuwe spoedwet: ‘geen democratische legitimatie’

De nieuwe spoedwet die de bestaande noodverordeningen moet vervangen, laat via een getrapt systeem het kabinet, veiligheidsregio’s en gemeenten regels opleggen tegen de verspreiding van het coronavirus. Raadsleden en advocaten reageren afwijzend op de nieuwste noodgreep.

7-6-2020

Het voorstel voor de spoedwet legt een wettelijke basis onder de coronamaatregelen. Dat is nodig met het oog op de beperking van grondrechten. Via de noodverordeningen die nu gelden, mogen deze inbreuken niet te lang duren, zoals deskundigen aanstipten. De nieuwe coronawet zou in juli in werking moeten treden en blijft in beginsel een jaar van kracht.

Anderhalve meter in coronawet

De belangrijkste regel die nu al geldt, de verplichte anderhalve meter afstand in het openbaar, krijgt voor de duur van de wet een officiële wettelijke status. Doel is, in de woorden van het kabinet, ‘een wettelijke verbodsnorm te regelen die ertoe strekt te kunnen handhaven in gevallen waarin personen zich ophouden tot anderen zonder de veilige afstand te bewaren’.

‘Ophouden’ wil daarbij zeggen ‘dat men gedurende enige tijd bij elkaar verkeert terwijl er feitelijk gelegenheid is om afstand van elkaar te nemen’. Uitgezonderd blijven in deze omschrijving ‘louter passeren en het per abuis in nabijheid van elkaar geraken waarna onmiddellijk weer afstand wordt genomen’.

Controle nog steeds achteraf

Deze algemene regel geldt voor heel Nederland, en kan worden uitgebreid met groepsverboden. Het kabinet schrijft op hoofdlijnen voor op welke plekken – denk aan de horeca of sportscholen – groepen beperkt moeten blijven. Zowel de anderhalvemeterregel als de groepsverboden kunnen vervolgens ‘flexibel’ wijzigen via ministeriële regelingen. Het parlement krijgt die wijzigingen achteraf toegestuurd, wat ‘democratische legitimatie’ zou verschaffen, maar feitelijk hetzelfde is als nu.

Zoals landelijk het kabinet eerst aan zet is, krijgt lokaal de burgemeester de bal toegespeeld. ‘Het wetsvoorstel kent de burgemeester diverse bevoegdheden toe. Het gaat daarbij om de bevoegdheden met betrekking tot het verlenen van ontheffingen, aanwijzingen en bevelen alsmede bestuursrechtelijke handhavingsbevoegdheden.’ Het lokale gezag kan het beste de situatie ter plaatse beoordelen, is het idee.

Aanvullend laat het kabinet ‘de regelgevende bevoegdheid van de gemeenteraad onverlet, waarbij te denken valt aan de inrichting van wegen of de openingstijden van de horeca’. Gemeenten waren al vroeg in het huidige crisisbeleid op een zijspoor beland, doordat de betreffende bevoegdheden naar de voorzitters van de 25 veiligheidsregio’s gingen.

Lokale ruimte begrensd

Maar de lokale speelruimte blijft ook onder de spoedwet begrensd. Zo is er al een oplossing indien het gemeentebestuur ‘niet de juiste beslissing neemt of handeling verricht’ in de ogen van het kabinet, of als het te veel treuzelt. Den Haag of de veiligheidsregio kan de zaken dan alsnog overnemen.

Gemeenten moeten zich bij hun nieuwe vrijheid nadrukkelijk beperken tot het eigen grondgebied met het stellen van coronaregels. Zodra een maatregel ‘ernstige vrees doet ontstaan dat een bovenlokaal effect zal optreden’, kan het lokale bestuur desgewenst opzij worden geschoven.

Raadsleden afwijzend

De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden vindt dit allemaal veel te mager en wijst het voorstel daarom van de hand. ‘Wij stellen vast dat het – helaas – in de tijdelijke wet voorlopig ontbreekt aan de lokale borging van de democratische legitimatie, democratische betrokkenheid van de lokale democratie en aan medeverantwoordelijkheid van de gemeenteraad voor draagvlak in de lokale samenleving.’

Gekozen volksvertegenwoordigers – óók het parlement en provinciale staten – moeten vooraf een stem krijgen, aldus de raadsleden. Bovendien plaatsen ze vraagtekens bij de juridische opzet. Concreet is de wet vooral een uitbreiding van de Wet publieke gezondheid. De vereniging vindt de Wet veiligheidsregio’s meer geschikt, omdat daarin het ‘primaat van gemeenten’ zou gelden.

Advocaten: niet normaal

Naast de raadsleden reageerde de Nederlandse Orde van Advocaten al in het openbaar op de conceptwet. Ook daar is de toon kritisch. ‘Het wetsvoorstel maakt het mogelijk vergaande beperkingen van grondrechten en vrijheden voor een onbepaalde periode normaal te maken. Dergelijke ingrijpende beperkingen van bewegings- en vergadervrijheden zijn niet normaal, en behoren dat ook niet te zijn in een democratische samenleving.’

Volgens de advocaten zou daarom de huidige werkwijze met de noodverordeningen de voorkeur verdienen. Maar die aanpak is nu net ‘juridisch wankel, zo niet onhoudbaar’, aldus de raadsleden. Dat heeft onder meer de huidige coronaboetes in diskrediet gebracht. Deze boetes moeten, inclusief strafblad, deel gaan uitmaken van het ‘nieuwe normaal’.

Meer punten uit de nieuwe coronawet

• De huidige structuur van noodverordeningen op basis van ministeriële aanwijzing blijft in gebruik. Wel komen er voor de bestaande verordeningen andere in de plaats zodra de coronawet in werking treedt.
• De Wet publieke gezondheid blijft tevens de basis: hierin komt precies te staan welke grondrechten op welke manier kunnen worden beperkt. Dit is een vereiste om inbreuk op grondrechten op langere termijn te kunnen toestaan.
• Slechts enkele categorieën blijven net als nu uitgezonderd van het gebod om afstand te bewaren, zoals beroepen in de zorg. Gewone burgers mogen alleen dichter bij elkaar komen als ze een ‘gezamenlijke huishouding’ voeren. Intiemer samenzijn met ‘vreemden’ is dus nog een tijd taboe als het aan het kabinet ligt – in ieder geval in het openbaar.
• Handhaving ‘achter de voordeur’ is vanwege de privacy een gevoelig punt, dat de Raad van State bijvoorbeeld afwijst. De regering wil er ‘terughoudend’ mee omgaan, maar houdt vast aan de mogelijkheid ‘coronafeestjes’ in huis te beëindigen.
• De burgemeester krijgt daartoe een nieuwe bevoegdheid om de woning binnen te gaan met als doel andere personen dan de bewoners te verwijderen. De rechtvaardiging hiervoor wordt gezocht in een ander grondrecht: het recht op volksgezondheid.
• Ook de basis voor nieuwe corona-apps wordt gelegd in het voorstel. Het gebruik hiervan kan alleen vrijwillig plaatsvinden. Vanwege de privacy mogen gegevens niet te herleiden zijn tot locaties of personen. Gebruikers kunnen desondanks een seintje ontvangen als ze in de buurt waren van een coronapatiënt.
• Met een ‘vangnetbepaling’ houdt het kabinet de mogelijkheid om snel noodzakelijke maatregelen door te voeren, ook als die niet zijn voorzien in de nieuwe wet.

GEMEENTE.NU