Debat over vertrek uit de euro: lang bleef het stil, maar er lijkt iets te kantelen

Oud-minister Hans Hoogervorst wil een debat over een vertrek uit de euro. Een taboe blijkbaar, want in Den Haag werd gezwegen. Maar dat kantelt.

Jelte Wiersma 13-6-2022

Zaterdag 19 februari publiceerde voormalig minister van Financiën en Volksgezondheid Hans Hoogervorst (VVD) een artikel in EW met als titel: ‘Vertrek uit de eurozone mag geen taboe zijn’. Niet eerder stelde een oud-minister van Financiën van een euroland – afgezien van de marxistische Griek Yanis Varoufakis – voor om zo nodig de euro weer in te ruilen voor de nationale munt.

Lees dit omslagverhaal terug: Hans Hoogervorst: ‘Vertrek uit eurozone mag geen taboe zijn’

Hoogervorst was niet lichtvaardig. Hij maakt zich zorgen. De hoge staatsschulden in vooral Zuid-Europa zijn volgens hem onhoudbaar en zullen ertoe leiden dat de muntunie uiteindelijk uiteenvalt. Juist om dat te voorkomen, wil hij een scherp debat in Nederland om andere eurolanden onder druk te zetten hun staatsschulden te verlagen. ‘Een vertrek van Nederland uit de eurozone zou een enorme schokgolf tot gevolg hebben en er zal onze Europese partners veel aan gelegen zijn dit te voorkomen.’ Debat als drukmiddel, niet als breekmiddel.

Maar Hoogervorsts artikel – en zijn optreden in televisieprogramma Buitenhof – leidde tot niets. Het was de SGP die na maanden stilte in actie kwam. In kasteel De Vanenburg in Putten hield de SGP naar aanleiding van Hoogervorsts artikel een conferentie over de euro.

Er lijkt iets te kantelen

Europarlementariër Bert-Jan Ruissen (SGP) zei het tijdens die bijeenkomst vilein zo: ‘U begrijpt, hoffelijk als we zijn, dat we eerst Hoogervorsts eigen partij, de VVD, in de gelegenheid wilden stellen om de handschoen op te pakken. Daar bleef het echter ernstig stil… Als anderen het laten liggen, zijn we graag bereid in het gat te springen. Want Hoogervorst had helemaal gelijk: een vertrek uit de eurozone mag geen taboe zijn.’

Lees dit omslagverhaal terug: Vaarwel (ultra)lage rente: moeten we ons zorgen maken?

Maar er lijkt iets te kantelen. Niet omdat er nu wel de wens is om het erover te hebben, maar de hoge inflatie noopt ertoe. De Europese Centrale Bank (ECB) heeft als enige formele en democratische opdracht: prijsstabiliteit door een inflatie van rond de 2 procent. Om dat inflatiecijfer te halen, zou de rente van nagenoeg nul procent fors moeten worden verhoogd. Maar dat zou de rentelasten op de enorme staatsschulden in Zuid-Europa bijkans onbetaalbaar maken.

Tweede Kamerlid Derk Jan Eppink (JA21) confronteerde president Klaas Knot van De Nederlandsche Bank, tevens bestuurslid van de ECB, daarmee toen hij op bezoek was in de Tweede Kamer. Eppink (63): ‘Ik begon tegenover Knot over het Hoogervorst-artikel. Knot zei: door de hoge inflatie wordt de Italiaanse staatsschuld afgetopt. Hij zei het een beetje lachend. Ik zei: een centrale bankier die lacherig doet over inflatie… Toen krabbelde hij wat terug. Inflatie betekent een subsidie aan Italië, een belasting op spaargeld uit Nederland en Duitsland, en een lagere koopkracht hier. Knot vindt dat een vervelend verhaal. Hij was eurokritisch, maar is er helemaal in meegegaan. Rutte was ook meer een criticus, maar die aanbidt nu ook het gouden kalf dat de euro is. Maar dat is een gouden kalf waarvoor wij moeten knielen en aan de achterkant zit een pinautomaat waar Zuid-Europa de flappen uithaalt.’

Er is geprobeerd om van de euro een D-mark te maken

Knot, Rutte, ministers van Financiën en vele van hun voorgangers hebben sinds in 1991 werd besloten om de euro in te voeren, geprobeerd van de euro een D-mark te maken. Een stabiele en harde munt. Staatsschulden moeten worden afgebouwd tot maximaal 60 procent van het nationaal inkomen en tekorten op de lopende begroting mogen niet meer dan 3 procent bedragen. Van transfers naar eurolanden in de problemen mocht geen sprake zijn.

Zo was het ook vastgelegd in het zogenoemde Stabiliteits- en Groeipact. De Europese Commissie moest dat handhaven. Landen die de regels braken, zouden de Commissie achter zich aan krijgen, eventueel met boetes.

Daarvan is niets terechtgekomen. Eppink: ‘Den Haag is euromoe geworden door de constante strijd over de regels en het gebrek aan handhaving. Het is een aaneenschakeling van Waterloos, van nederlagen.’

Lees het ingezonden artikel van Adriaan Schout en Jan-Hein Jesse: Het getouwtrek rond de euro 

Dat laatste beaamt hoogleraar in Nijmegen en Clingendael-medewerker Adriaan Schout (61). ‘Nederland heeft altijd gehamerd op toezicht, maar is weggespeeld. De Commissie handhaafde het Stabiliteits- en Groeipact onvoldoende. Toen is tijdens de eurocrisis vanaf 2009 het toezicht deels verplaatst naar het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) in Luxemburg.’

Dit ESM moest onder leiding van een Duitser, ver verwijderd van de onder Franse invloed staande Commissie, en samen met het Internationaal Monetair Fonds in Washington, ook al ver verwijderd van Franse invloed, erop toezien dat Zuid-Europese landen en Ierland orde op zaken zouden stellen. Enkele landen, zoals Ierland en Portugal, hebben dat met succes gedaan. De rest bleef slabakken.

Onder Franse druk werd het IMF eruitgeduwd en werd toezicht op Zuid-Europa weer een exclusief Europese zaak. Toen door de coronacrisis Zuid-Europa opnieuw in de problemen kwam, vooral Italië, ging de Duitse bondskanselier Angela Merkel (CDU), onder druk van financiers die geen Italiaanse staatsschulden meer wilden kopen, akkoord met nieuwe transfers naar Zuid-Europa.

Lees ook dit afscheidsessay van Jelte Wiersma over zijn tijd in Brussel: De Europese Unie: geloven in sprookjes

De Europese Commissie mocht 750 miljard euro lenen en EU-staatsobligaties uitgeven. Dat geld zou worden uitgedeeld in vooral Zuid- en Oost-Europa. Ruim 200 miljard euro was bestemd voor Italië. Rutte en toenmalig minister van Financiën Wopke Hoekstra (CDA) wilden dit zogenoemde coronaherstelfonds niet. Maar na veel druk gingen ze akkoord als in Zuid-Europa zou worden hervormd, het geld vooral zou worden gebruikt voor digitalisering en groene projecten, en Oost-Europa (vooral Polen en Hongarije) alleen geld zou krijgen als het de politisering van de rechtsstaat terugdraaide.

ESM-toezicht zou stigmatiserend zijn

Om druk te zetten, vormde Hoekstra met zeven gelijkgestemde landen uit Noord-Europa de Hanzeliga. Rutte en Hoekstra wilden dat het op politieke ­afstand staande ESM ging toezien op de besteding van het geld, maar vonden ­alleen in Noord-Europa steun. Ze leden een nederlaag. ESM-toezicht zou volgens Zuid-Europa stigmatiserend zijn en, zoals altijd, Duitsland boog.

Dus kwam het toezicht op de besteding van de 750 miljard euro bij de Europese Commissie te liggen. Schout: ‘En die handhaaft niet zozeer volgens de ­regels, maar vooral volgens de politieke realiteit, zoals verkiezingsuitslagen en peilingen. Ze is doodsbang om door het handhaven van de regels EU-sceptische politici als Matteo Salvini in Italië in de kaart te spelen.’

Onder Commissietoezicht kan het gebeuren dat uit het coronaherstelfonds in Zuid-Europa basislonen worden verstrekt. Van hervormen komt niets. En niet-euroland Polen krijgt toch 36 miljard euro, ook al staat de rechtspraak daar onder curatele van de grootste regeringspartij, PiS. De Commissie doet dus niet wat ze moet doen.

Lees de blog van Philip van Tijn: Het waarom van de late eurorenteverhoging

En dat is eigenlijk telkens zo wat betreft de euro. De Europese Centrale Bank volgt niet het democratische mandaat dat zij heeft gekregen, maar houdt de rente laag om te voorkomen dat Zuid-Europa door de markten uit de euro wordt geduwd. De Europese Commissie handhaaft de regels niet. En het ESM wordt vleugellam gemaakt.

Afspraken maken, die als regels vastleggen en daarop onafhankelijk toezicht houden. Dat is al dertig jaar de Nederlandse europositie. Maar het is één grote nederlagenstrategie gebleken.

VVD en CDA hebben de handdoek in de ring gegooid

De mismoedigheid in Den Haag is dan ook enigszins begrijpelijk. VVD en CDA, die altijd hamerden op het naleven van de regels, hebben de handdoek min of meer in de ring gegooid. VVD-leider Rutte is een EU-bekeerling en doet niet meer moeilijk, CDA-voorman Hoekstra is van Financiën naar Buitenlandse Zaken gegaan en volgt daar braaf de pro-EU-doctrines van het door D66’ers gedomineerde ministerie.

De door EW benaderde Eerste en Tweede Kamerleden van VVD en CDA reageren of helemaal niet op het verzoek om commentaar te geven op Hoogervorst, of houden de boot af. Ze willen het er liever niet over hebben. Daarmee onderschrijven ze Hoogervorsts artikel dat constateerde dat er geen debat is. Schout merkt dan ook op: ‘D66 moet aangeven hoe zij het verder ziet. VVD en CDA volgen. D66 heeft de sleutel.’

Lees het ingezonden opiniestuk van VVD-Kamerlid Eelco Heinen: ECB-beleid kan zo niet doorgaan, maar uit de euro stappen is onrealistisch

Pro-EU-partij D66 heeft met minister van Financiën Sigrid Kaag de belangrijkste post in handen. En vaak is de tweede regeringspartij de machtigste. Ook D66 is ongemakkelijk met de euro zoals die nu bestaat. Maar ook D66-Tweede Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma wil EW niet te woord staan.

Ook dat verbaast niet. D66’ers hebben net als VVD’ers en CDA’ers – en ook pro-EU-PvdA’ers – telkens gepleit voor onafhankelijk toezicht op de euro en het handhaven van begrotingsregels. Zij willen net zozeer een stevige eurozone, die niet bij elke tegenwind in crisis geraakt. Dat doet de EU en de euro natuurlijk geen goed en ondermijnt het vertrouwen van burgers in de EU-integratie.

D66 wil proberen van Zuid-Europa meer een Noord-Europa te maken

Kaag toonde haar positie in april dit jaar. Met haar Spaanse collega publiceerde ze een brief, waarin staat dat landen meer tijd moeten krijgen om hun schulden af te bouwen. Maar er staat ook in dat de aloude begrotingsregels – hervorm en bouw schulden af – nog altijd moeten worden nageleefd. Ook D66 is immers een partij van prudent begrotingsbeleid, ook D66 wil internationale regels onafhankelijk gehandhaafd zien. Ook Kaag weet dat Hoogervorst gelijk had toen hij in EW concludeerde: ‘Een muntunie die is gebouwd op een onhoudbare schuldenlast zal uiteindelijk uiteenvallen. Wij kunnen niet doorgaan dit stilzwijgend te accepteren.’

Kaag weet dat ook en ondernam samen met Spanje actie. Zomaar geld naar Zuid-Europa overmaken, ligt ook bij D66 niet goed. De partij wil wel hogere EU-begrotingen, EU-belastingen en dat soort zaken, maar dan vooral voor investeringen in klimaat, wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, defensie en digitalisering. Niet voor een basisinkomen in Italië of voor transfers waarvan vermoedelijk alleen de maffia zal profiteren.

Ook D66 wil proberen van Zuid-Europa meer een Noord-Europa te maken. Staatssecretaris Hans Vijlbrief (D66) was eerder voorzitter van de eurowerkgroep in Brussel en vond –zo zei hij in EW – dat EU-belastingen pas het sluitstuk van de euro kunnen zijn. Eerst moeten de financiën in Zuid-Europa op orde worden gebracht. Maar dat lukt niet als, zoals D66 wil, meer macht naar de Europese Commissie gaat, terwijl diezelfde Commissie de regels niet handhaaft.

Toon van D66 niet heel anders dan die van VVD en CDA

D66 en vooral Kaag geven dan misschien wel de toon aan in Den Haag wat betreft de euro, heel veel anders dan die van VVD en CDA, en ook van PvdA en ChristenUnie, klinkt die toon niet. De positie van Nederland is dezelfde als in de afgelopen dertig jaar en die positie leidde tot niets. Het is een nederlagenstrategie waarbij voor meer transfers naar Zuid-Europa wordt gekozen, zonder dat Zuid-Europa – inclusief Frankrijk – orde op zaken stelt. Geen wonder dat het ongemak om over de euro te praten zo groot is. Maar dreigen met een Nederlandse euro-exit, zoals Hoogervorst voorstelt, juist om druk te zetten op de ECB, de Commissie, het ESM en al die anderen die de democratisch overeengekomen regels niet nakomen, wil Den Haag niet.

Ook dat is wel begrijpelijk. Niemand in Brussel, Frankfurt, Parijs en Berlijn zal Nederlandse dreigementen serieus nemen. Want zoals de Luxemburgse Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker al eens zei: ‘Nederland? Nederland doet altijd mee.’ Nederlandse regeringen stribbelen wel tegen en stellen eisen, maar volgen uiteindelijk de lijn die de Duitse regering kiest. ‘We zijn het zeventiende bondsland van Duitsland,’ zo wordt in de VVD gezegd. Een eigenstandige positie is er in Den Haag niet meer bij. Wacht Den Haag dan rustig af tot de schulden en inflatie zo hoog zijn opgelopen dat de ECB de rente wel moet verhogen? Waarna Zuid-Europa in het Noorden geld komt vragen. Daar lijkt het op.

‘Verschillen in de muntunie in twintig jaar alleen maar groter geworden’

Maar er is er een lichtpuntje. Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt slaagde erin op donderdag 2 juni een dertigledendebat over het artikel van Hoogervorst geagendeerd te krijgen. Met alleen steun van de kleine EU-sceptische minderheid. Fractievoorzitter Laurens Dassen van de federalistische partij Volt zag het gevaar, en een kans. Hij vreesde een eenzijdig debat van EU- en eurosceptische politici en gebruikte de stilte aan de kant van de regering en vooral concurrent D66 om een pro-EU- en pro-europositie in te nemen. Dassen trok slim het initiatief naar zich toe en kreeg steun van alle partijen voor een meerderheidsdebat én een deskundigenbijeenkomst. Dassen (36): ‘Dit is te belangrijk om met een dertigledendebat af te doen.’

D

Lees ook het interview met Volt-Kamerlid Laurens Dassen: ‘Het idee achter Volt is zo volstrekt logisch’

Eppink: ‘Dassen wil de vis in het water verdrinken, zoals ze in het Frans zeggen.’ Het debat wordt zo groot gemaakt dat het aan focus zal verliezen. Het zal zich mogelijk pas na het zomerreces afspelen. Eppink: ‘Wij moeten er dus op blijven hameren. De verschillen in de muntunie zijn in twintig jaar alleen maar groter geworden. Die kloven worden telkens gedicht met meer geld, schulden en fondsen, maar je klapt een keer tegen de muur. Alle muntunies zijn mislukt door te grote verschillen.’

Die mislukking is wat Hoogervorst hoopt te voorkomen. Maar als de regeringspartijen en een deel van de oppositie het er liever niet over hebben en de falende koers van de afgelopen dertig jaar niet durven te verleggen, komt een mislukking alleen maar dichterbij.

ELSEVIER