Zijn de verlossende vaccins in aantocht?

 Wat zeggen de resultaten precies?

2-12-2020

Zijn de verlossende vaccins in aantocht?

Het ene positieve bericht na het andere komt naar buiten over coronavaccins die in ontwikkeling zijn. Het eerste vaccin – dat van Pfizer – is inmiddels zelfs al goedgekeurd in het Verenigd Koninkrijk. Wat zeggen de resultaten precies?

Drie fabrikanten claimen dat hun vaccin effectief is. Zijn er verschillen tussen deze vaccins? Moderna en Pfizer maken gebruik van de zogenoemde mRNA-techniek. Daarbij wordt een stukje erfelijk materiaal van het virus ingespoten, dat vervolgens wordt opgenomen door menselijke cellen. Die zetten de informatie uit dat erfelijk materiaal om naar eiwitten en die viruseiwitten trainen het immuunsysteem dusdanig dat het een volgende keer ­gericht in actie komt als het virus daadwerkelijk binnendringt. Deze techniek is relatief nieuw. Er zijn nog geen andere vaccins op de markt die op deze manier werken. Maar de resultaten suggereren dat deze coronavaccins zeer effectief zijn.

De techniek die AstraZeneca gebruikt, heeft zich al meer bewezen in de praktijk. Er zijn tal van vaccins op de markt die volgens hetzelfde principe werken. In het vaccin zit een stukje van het virus en door dat in te spuiten denkt het lichaam dat het echte coronavirus binnendringt. Het maakt afweerstoffen aan en bouwt herinnering op om snel in actie te kunnen komen als het virus daadwerkelijk binnendringt.

Wat de drie vaccins gemeen hebben, is dat ze – net als vrijwel alle andere ­vaccins – zijn gericht tegen een specifiek eiwit op de buitenkant van het virus, het zogenoemde spike-eiwit. Dat de test­resultaten van de drie vaccins bemoedigend zijn, duidt er dan ook op dat het spike-eiwit een geschikt doelwit is.

Overigens zijn de meeste berichten tot nu toe slechts claims van de fabrikanten. De ­resultaten zijn nog niet openbaar en nog niet beoordeeld door de medicijnautoriteiten. Over de claims van AstraZeneca ontstond twijfel, doordat in een pers­bericht essentiële informatie bleek te ontbreken. Ook enkele Chinese en Russische fabrikanten claimen een werkzaam vaccin te hebben, maar door een gebrek aan transparantie over onder meer de ontwikkelingsfase daarvan lijken die niet in Europa op de markt te komen.

Alleen voor het vaccin van Pfizer zijn de onderzoeksresultaten inmiddels beoordeeld door een medicijnautoriteit. De medicijnautoriteit in het Verenigd Koninkrijk was positief en het vaccin is dan ook het eerste dat daadwerkelijk is goedgekeurd. Aankomende week moeten de eerste patiënten in het Verenigd Koninkrijk al kunnen worden ingeënt. De Europese medicijnautoriteiten buigen zich op dit moment nog over de onderzoeksresultaten van Pfizer. Dat proces is mogelijk voor het eind van het jaar afgerond.

Maar hoe zit het dan met de bijwerkingen? Er zijn geen grote veiligheidsrisico’s waargenomen in de onderzoeken, blijkt uit de gegevens die tot nu toe beschikbaar zijn. Maar dat wil niet zeggen dat er geen bijwerkingen zijn waargenomen. Op de plek waar de prik wordt gezet, kan – net als bij andere vaccins – roodheid en zwelling optreden. Ook kreeg een deel van de proefpersonen koorts. Deze bijwerkingen kunnen vervelend zijn, maar het is ook een signaal dat het afweer­systeem in actie is gekomen. Een goed ­teken, want dat betekent vermoedelijk ook dat het immuunsysteem geheugen opbouwt voor een volgende keer.

Lees ook: ‘Onze taak om een veilig vaccin te maken’

Een aantal wetenschappers maakt zich nog enigszins zorgen over de mate waarin dergelijke bijwerkingen optreden bij de mRNA-vaccins zoals die van ­Moderna en Pfizer. Die lijken wat heviger dan bij bijvoorbeeld bij een griepprik. Zo kon de koorts bij proefpersonen oplopen tot 40 graden. En één proefpersoon vertelt in wetenschappelijk tijdschrift ­Science zelfs over een zwelling op de prikplek ter grootte van ‘een ganzenei’.

Wetenschappers vermoeden dat dit komt doordat de vaccins gebruikmaken van een vetbolletje om het genetisch ­materiaal van het virus in te verpakken. Mogelijk reageert het immuunsysteem wat heftig op dat vetbolletje. De symptomen zijn wel van voorbijgaande aard: het ‘ganzenei’ was na twaalf uur verdwenen.

En hoewel dergelijke bijwerkingen niet vaak voorkomen, is het volgens experts goed om er transparant over te zijn dat deze vervelende reacties kunnen optreden. Om onnodige angst bij gevaccineerden en twijfel bij (nog) niet-gevaccineerden niet aan te wakkeren. Bovendien geldt: al komt hoge koorts slechts bij ongeveer 2 procent van de proefpersonen in de onderzoeken voor, als wereldwijd honderden miljoenen mensen worden ingeënt, gaat het toch opeens om een flinke groep mensen die de bijwerkingen kunnen ervaren.

En hoe zit het dan met de bijwerkingen op de lange termijn? En ernstiger, zeldzame bijwerkingen? In het onderzoek wordt voortgeborduurd op ervaringen met de ontwikkeling van vaccins tegen SARS en MERS. Ook bij die ziekten is veel onderzoek gedaan naar de veiligheid van vaccins. Daar komt bij dat bijwerkingen van vaccins zich over het algemeen kort na inenting openbaren. Binnen zes weken na vaccinatie zijn de meeste bijwerkingen dan ook wel in beeld, schrijft het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, dat de vaccins in Nederland moet goedkeuren. Bij de proefpersonen in de onderzoeken zal die termijn zijn verstreken voordat een vaccin wordt goedgekeurd.

Toch valt niet uit te sluiten dat er nog nieuwe bijwerkingen worden ontdekt nadat een vaccin op de markt is toegelaten. Een fase 3-onderzoek is weliswaar een groot onderzoek, waaraan tienduizenden personen deelnemen, maar stel dat een bijwerking slechts bij één op de honderdduizend of één op de miljoen mensen voorkomt, dan kan het zijn dat die niet wordt ontdekt in het onderzoek. Dat is niet anders dan bij andere vaccins en medicijnen die worden goedgekeurd. Ook daarvoor geldt: na toelating tot de markt kunnen zich relatief zeldzame, niet eerder ontdekte bijwerkingen openbaren. Daarom worden meldingen van mogelijke bijwerkingen ook na goedkeuring intensief in de gaten gehouden.

Een andere vraag die we no niet weten is of de vaccins wel goed werken bij ouderen. Ouderen hebben doorgaans een wat minder goed werkend immuunsysteem en dat zou ervoor kunnen zorgen dat de vaccins bij hen wat minder goed aanslaan. Terwijl ouderen de vaccins juist als eerste zouden moeten krijgen, omdat zij tot de risicogroep behoren. Aan de meeste onderzoeken doet een groep oudere vrijwilligers mee, maar een uitgebreide analyse van de resultaten is nodig om te bepalen of het vaccin bij hen voldoende effectief is.

Ook is nog niet duidelijk of de vaccins vooral beschermen tegen de ziekte ­COVID-19 of ook besmetting met het virus voorkomen. Als dat laatste niet gebeurt, is het in theorie mogelijk dat iemand weliswaar niet ziek wordt, maar het virus wel bij zich draagt en dus anderen kan besmetten. Ook moet nog blijken hoelang de vaccins beschermen.

ELSEVIER