Hoe Nederland zijn stikstofcrises voor boer en natuur creëerde

Met slimmigheden probeert Nederland kool en geit, de natuur 

en de veehouderij, te sparen

10-6-2020

Hoe Nederland zijn stikstofcrises voor boer en natuur creëerde

In het kort:

Nederlandse kabinetten lieten in een halve eeuw het mestbeleid uit de klauwen lopen.

Met juridische listen probeerde regeringen ingrepen in landbouw te ontwijken.

Dit blijkt uit een reconstructie van de commissie-Remkes.

De commissie noemt voortzetting van dit beleid 'onacceptabel'.

'De huidige stikstofproblematiek is niet uit de lucht komen vallen', noteert de commissie-Remkes maandag in haar eindrapport Niet alles kan overal. Die conclusie kan iets preciezer. De stikstof kwam namelijk wel uit de lucht vallen. Met bakken tegelijk, uit wat Remkes de 'stikstofdeken' boven Nederland noemt.

Heldere hemel

Maar de problemen die deze stikstof oplevert voor boeren en natuur kwamen inderdaad niet als een donderslag bij heldere hemel. Regeringen van uiteenlopende politieke kleur deden enorm hun best om bij hun volle bewustzijn deze stikstofcrises te creëren.

Dit blijkt uit een uitgebreide reconstructie van een halve eeuw stikstofbeleid in het rapport van de commissie-Remkes. 'Zoeken naar rek en ruimte' voor weer een nieuwe 'juridische list', zo vat de commissie de modus operandi van kabinetten uit de afgelopen decennia samen. Voortzetting noemt Remkes 'onacceptabel'.

Remkes wijst erop dat in 1970 dr. ir. C. Henkens, voormalig ambtenaar van het landbouwministerie, een publicatie het daglicht liet zien met de titel Mestoverschotten, een potentiële bron van milieuverontreiniging. De stikstofproblematiek waarover de commissie-Remkes in 2020 advies moest uitbrengen is voor de landbouw hetzelfde mestoverschot waarover Henkens het in 1970 had.

Varkensmest in het riool

De Leeuwarder Courant sprak 1 november 1969 volgens databank Delpher als eerste dagblad over het 'mestoverschot': 'Een klein berichtje: de varkens- en pluimveehouders in Noord-Brabant hebben een mestoverschot van 500 miljoen kilo per jaar.' Oplossingen dragen de boeren in hetzelfde artikel ook aan: overtollige mest de zee in laten stromen, verwerken in een rioolwaterzuivering of verbranden.

De hoop op een technologische oplossing voor het mestoverschot blijft daarna een constante, blijkt uit de reconstructie door Remkes. Zelfs zijn commissie, die een halvering van de ammoniakuitstoot door de landbouw onontkoombaar acht, hoopt op een technische opwaardering van mest, waardoor kunstmest vervangen wordt door dierlijke mest.

In dat eerste krantenbericht over het mestoverschot klinkt ook al een andere vaste waarde die daarna telkens in het mestdebat terugkeert: een oplossing moet niet te duur worden. Mest verbranden, mopperen Brabantse boeren in 1969, kost een gulden per kip en vier gulden per varken.

Miljarden kostende omslag

Met hetzelfde argument wijzen de boeren vijf decennia later het advies van Remkes af. Het verbod op het uitrijden van drijfmest dat de commissie in 2030 wil zien, 'impliceert een totale en miljarden kostende omslag in de Nederlandse dierhouderij', reageert Bart Kemp van Agractie. 'Onhaalbaar', aldus de actiegroep. Het advies van Remkes is 'duur', aldus Trienke Elshof van boerenkoepel LTO Nederland. De voorstellen van Remkes missen 'een goede balans' tussen natuur en landbouw, stelt LTO.

Die balans, daar zocht een Nederlands kabinet volgens de reconstructie van Remkes voor het eerst naar in 1975, met de zogeheten Relatienota. Die zou landbouw en natuur op elkaar afstemmen. 200.000 hectare landbouwgrond omvormen tot natuurreservaat of tot 'beheergebieden' die boeren tegen een vergoeding natuurvriendelijk zouden behandelen. 'Vogeltjesland', heet zulke grond onder agrariërs.

De Relatienota strandde in een reeks conflicten met boeren. Die bleken niet gediend van bemoeienissen door ambtenaren of milieudeskundigen met hun bedrijfsvoering. Ook dat soort conflicten keren daarna een halve eeuw lang hardnekkig terug.

Zorgen voor morgen

In 1988 publiceert het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) het rapport Zorgen voor morgen. Dat verwoordt de maatschappelijke onrust over de toestand van natuur en milieu. Een jaar later valt het kabinet van CDA en VVD, over een milieu-onderwerp: de afschaffing van het reiskostenforfait.

Daarop belooft een nieuw kabinet van CDA en PvdA de investeringen in milieu te verdubbelen. De aanpak van verzuring — ook een effect van mest — noemt de regering een speerpunt. Binnen één generatie zou Nederland duurzaam worden. Er zou een ecologische hoofdstructuur van natuurgebieden komen.

Nederlandse uitzondering

Dat enthousiasme bekoelt al snel. Om toch zoveel mogelijk mest uit te kunnen rijden, vraagt en krijgt Nederland een uitzondering voor de Europese Nitraatrichtlijn van 1991 die vervuiling van grond- en oppervlaktewater met mest moet tegengaan. Toch krijgt het Nederlandse nitraatbeleid, en dus het mestbeleid, in 1998 en 2003 veroordelingen door de Europese Commissie en het Europese Hof van Justitie.

Met slimmigheden probeert Nederland kool en geit, de natuur en de veehouderij, te sparen. Uitwegen die het landbouwministerie uitdoktert, stuiten achter elkaar op verzet. Bijvoorbeeld van de boeren die eind vorige eeuw hun verplichte mestboekhouding uit het overheidskantoor in Assen weghalen, waarna die verplichting verdwijnt. Of op verzet van rechters. De hoogste Nederlandse rechter, de Raad van State, wijst de vondsten om het mestoverschot te gedogen af in 2008 en 2015.

Eenzelfde lijdensweg loopt Nederland met de invoering van de Europese Vogelrichtlijn uit 1991 en de Europese Habitatrichtlijn en 1992. Nederland verwachtte hier ook souplesse van Europa, reconstrueert Remkes. Dat lukt niet, waarna de Europese Commissie in 2008 Nederland op de vingers tikt omdat de natuur niet wordt beschermd.

Postzegels

Om toch aan Europese eisen te voldoen, meldt Nederland kleinere natuurreservaten aan voor het Natura-2000-netwerk dan vereist is. Hoe kleiner die postzegels, hoe moeilijker de voorgeschreven instandhouding van natuurwaarden is in het met stikstof verzadigde land. Het effect is, laat Remkes zien, dat Nederland onderaan bungelt in een Europese vergelijking van het natuurbeleid.

Adviseurs als het Planbureau voor de Leefomgeving en het RIVM waarschuwden herhaaldelijk dat Nederland met zijn natuur- en mestbeleid op nieuwe veroordelingen afstevent. De afwijzing door de Raad van State 29 mei 2019 van het stikstofbeleid was de voorlopige apotheose. Met de huidige stikstofcrisis als gevolg.

FD