Conflict Rusland – Oekraïne is niet wat het lijkt

Poetin wil westerse invloeden weren

13 januari 2022 - Johannes Vervloed

Titelfoto: Onweer boven Kiev door World Meteorological Organisation , CC BY-NC-ND 2.0.

De spanning tussen Rusland en Oekraïne loopt op en Oekraïne vreest een invasie vanuit Rusland. Het Westen reageert met dreigende taal en er hangen al weer sancties in de lucht om ‘imperialistisch’ Rusland een toontje lager te laten zingen. Herleeft de Koude Oorlog? Maar Rusland wil vooral westerse invloed weren en men is als de dood voor een ‘Maidan’ in Moskou. Een analyse door Johannes Vervloed.

Het Westen, met president Biden van de VS voorop, ziet de eisen van Poetin (Oekraïne geen lid van de NAVO en militaire terugtrekking van de NAVO uit de voormalige Warschaupact-landen) als een herleving van de Koude Oorlog, als de wens van een imperialistische macht om de invloedssfeer rondom het eigen territorium uit te breiden en wellicht zelfs het territorium zelf. Dat moet een halt worden toegeroepen.
Het is een verkeerde inschatting van waar de Russen op uit zijn. Het gaat hen niet om uitbreiding, noch van invloedssfeer, noch van territorium. Het regime in Rusland wil westerse invloed weren in eigen land, is bang dat vanuit de buurlanden westerse ideeën overslaan naar Rusland zelf. Men is als de dood voor een ‘Maidan’ (Oranje-revolutie) in Moskou.

 

Narratief Poetin

Het verhaal dat we in bijna alle media lezen is dat Poetin Oekraïne bedreigt om verdere uitbreiding van de NAVO te voorkomen. Rusland zou zich ‘omcirkeld’ voelen en militair bedreigd.

Het is een verhaal dat Poetin met zijn eisen zelf de wereld in geholpen heeft. Het is bedoeld om het Westen af te houden van bemoeienis in landen die grenzen aan het eigen grondgebied. Niet dat Poetin bang is voor een militaire westerse dreiging. De VS hebben geen enkel belang bij een militaire confrontatie met Rusland, hebben bovendien hun handen meer dan vol aan China. En om het operette-legertje van de Europese landen kan hij alleen maar schateren.

 

Westerse invloeden

De echte reden van de eisen die Poetin stelt – géén NAVO-lidmaatschap van Oekraïne (en andere aan de grens met Rusland gelegen landen, zoals Georgië, Moldavië en Belarus) – is zijn angst voor een ‘Maidan’ op het Rode Plein in Moskou. In 2013 en 2014 waren er op het Maidanplein in Kiev heftige demonstraties tegen de anti-EU koers van de Oekraïense leider Janoekovytsj. Als Oekraïne een westers land wordt, zouden westerse ideeën wel eens kunnen overslaan naar Rusland. Dat wil Poetin coûte que coûte voorkomen. Het is ook om dezelfde reden dat hij meteen heeft ingegrepen bij de recente onrusten in Kazachstan. Daar dreigde het met Rusland bevriende regime afgezet te worden en vervangen door een westers georiënteerd, of nog erger, islamistisch bewind.

 

Slechte ervaring met westers model

Na de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 heeft Rusland onder Jeltsin even gespeeld met de introductie van een op westerse leest geschoeide markteconomie. Dat werd een gigantische mislukking. Ik heb het van nabij meegemaakt, toen ik waarnemend consul-generaal voor Nederland in Sint Petersburg was. Van de staatsbedrijven werden aandelen uitgegeven en verdeeld onder de bevolking. Een paar slimme zakenlieden (de Boyars) kochten deze voor een appel en een ei en werden in recordtempo multimiljardair. De voormalige Sovjet-elite zag dit met lede ogen aan en greep in, eerst met een mislukte staatsgreep, maar niet veel later met een succesvolle operatie waarbij KGB-man Poetin op het schild werd gehesen. Jeltsin werd gedwongen Poetin als opvolger te accepteren in ruil voor amnestie. Deze operatie werd opgezet vanuit Sint Petersburg, de voormalige hoofdstad van het Tsarenrijk, de stad waar Poetin locoburgemeester was. Ik schreef hier eerder over.

 

Monddood

De Russische elite wil dit niet nog eens meemaken. Die doet er alles aan om de interne oppositie mond- en soms ook letterlijk dood (Nemtsov en bijna Navalny) te maken en is, om in dezelfde beeldspraak te blijven, als de dood dat westerse invloeden van buiten het land binnensijpelen.

Ik ben bang dat op een enkele uitzondering na (Henry Kissinger) de leiders in het Westen dit niet als achterliggende reden op het netvlies hebben staan. Zij denken slechts in geopolitieke en vooral militaire termen. Hun angst is dat Rusland als opvolger van de Sovjet-Unie weer territoriale uitbreidingsambities koestert. Die moeten een halt worden toegeroepen. Niet met militaire middelen, maar met diplomatie en als die faalt met sancties.

Het is een verkeerde aanpak en in ieder geval geen Realpolitik. De rode streep die Poetin heeft getrokken is niet ingegeven door het lidmaatschap van de NAVO van zijn buurlanden, maar door de westerse invloeden. Als dat besef doordringt bij de leiders van de westerse wereld, is de uitkomst van het Oekraïne-conflict een andere dan harde sancties tegen Rusland. Sancties, die meestal niet werken en vaak zelfs als een boemerang terugslaan. Sancties roepen tegensancties op, bijvoorbeeld het dichtdraaien van de gaskraan door Moskou.

Een betere oplossing van het conflict is de toezegging aan Poetin dat de VS en de EU de subsidiekraan naar in de buurlanden van Rusland opererende NGO’s dicht draaien. NGO’s die daar op niet aflatende wijze ondermijnende activiteiten ontplooien. Kazachstan is een treffend voorbeeld. De opstand aldaar had nooit plaats kunnen vinden zonder de jarenlange activiteiten van westerse NGO’s in het land.

 

Koude oorlog terug?

Dat een dergelijke actie kans van slagen heeft, acht ik echter niet waarschijnlijk. De onderhandelingen met de Russen zullen zich eerder toespitsen op militaire zaken: terugtrekking van troepen en lanceerinstallaties, misschien herstel van het verdrag betreffende het verbod op aanwezigheid van nucleaire middellange afstandsraketten in Europa en transparantie over militaire oefeningen aan de grens. Dat zijn allemaal zogenaamde confidence building measures. We kennen dit scala aan maatregelen goed. Het zijn de instrumenten uit de Koude Oorlog-tijd.

Of het voldoende zal zijn om de angst van de Russische elite voor oprukkende westerse propaganda en ondermijnende activiteiten in de buurlanden met met Rusland bevriende regimes weg te nemen, valt echter te betwijfelen. Zolang die angel (angel in Russische ogen) niet is uitgetrokken, blijft de spanning tussen Rusland en het Westen bestaan en komt van normalisatie van de betrekkingen – toch in beider belang – niets terecht.

Erger nog, als de onderhandelingen tot niets leiden en harde sancties op Rusland worden losgelaten, gaan we in Europa een hoge prijs betalen: gastekort, einde handelsbetrekkingen met Rusland en terugkeer naar de Koude Oorlog. Koren op de molen van ‘strategische autonomie voor de EU’-aanhangers als Macron in Frankrijk en Han ten Broeke, Rob de Wijk en D66- denktank Clingendael in eigen land, die een verslechterende relatie met Rusland zullen aangrijpen om (nog harder) te pleiten voor een eigen EU-leger.

Over de auteur

Johannes Vervloed